Samenvatting Biologie voor Jou 1B Thema 6 Waarnemen, regeling en gedrag

6.1
Zintuig = orgaan dat reageert op prikkels uit de omgeving
Prikkel = invloed uit de omgeving van een organisme
Alle zintuigen samen = zintuigenstelsel

In een zintuig zitten zintuigcellen > maken impulsen (= elektrisch signaaltje) > impuls wordt doorgegeven aan zenuw > ruggenmerg en/of hersenen

In je huid:

• Warmtezintuigen
• Koudezintuigen
• Drukzintuigen
• Tastzintuigen (reageren op lichte aanraking) > liggen in tastknopjes bij elkaar
• (Pijnpunten = uiteindes van bepaalde zenuwen die pijp waarnemen)

Drempelwaarde = kleinste prikkelsterkte die nog een impuls veroorzaakt in een zintuig
Adequate prikkel = soort prikkel waar een zintuigcel speciaal gevoelig voor is (lage drempelwaarde voor heeft)
Gewenning = als een prikkel enige tijd aanhoudt, ontstaan er in de zintuigcellen minder impulsen

Zenuwstelsel = centrale zenuwstelsel + zenuwen
Centrale zenuwstelsel:

• Hersenen
• Ruggenmerg

Functie zenuwstelsel = vervoeren en verwerken van impulsen
Zintuig > impuls via zenuw > ruggenmerg en/of hersenen > impuls via zenuw > spier of klier reageert

6.2 Huid
Huid bestaat uit:

• Opperhuid
• Hoornlaag = dode, verhoornde cellen  > beschermt tegen beschadiging, uitdroging en ziektes
• Eelt = verdikte hoornlaag
• Kiemlaag = delende laag cellen om huid te vernieuwen
• Lederhuid
• Liggen de warmte, koude, druk en tastzintuigen in
• Bevat zenuwen (met pijnpunten), haarspiertjes, zweetklieren en bloedvaatjes

Verder tref je in de huid aan:

• Haren, omgeven door een haarzakje. In dit haarzakje bevinden zich talgklieren > maken talg om de haren en hoornlaag soepel te houden

Onder de huid ligt onderhuids bindweefsel :

• Vet opgeslagen als reservevoedsel
• Isolerende laag tegen warmteverlies

6.3 Neus en tong
Neusholte bevat neusslijmvlies > houdt neusholte vochtig en bevat reukzintuig (“reukharen”)

Op tong liggen smaakknopjes met smaakzintuigcellen > 4 smaken: zoet, zuur, zout en bitter

Proeven = samenwerking reuk (neus) en smaak (tong)

6.4 Oor
Geluid = luchttrillingen (golven)

• snel trillen = korte golflengte = hoog geluid
• langzaam trillen = lange golflengte = laag geluid

Aantal trillingen per seconde = Hertz
De sterkte/volume van geluid meet je in decibels

Oor bestaat uit:
Gehoorzintuig + evenwichtszintuig

Gehoorbeschadiging > haartjes van zintuigcellen in slakkenhuis raken beschadigd
Buis van Eustachius:

• loopt tussen trommelholte en keelholte
• regelt de luchtdruk in je trommelholte (en de druk op het trommelvlies)

6.5 Oog
Traanklier > maakt traanvocht aan tegen uitdroging en vuildeeltjes
Traanbuis > voert vocht en vuil af naar je neusholte
Iris       = regenboogvlies = gekleurde gedeelte van oog; bevat spiertjes waarmee het regelt hoeveel ligt er door de pupil valt
Pupil      = opening in je iris waar het licht door gaat
Harde oogvlies      = buitenste beschermlaag van je oog (oogwit)
Hoornvlies         = voorste gedeelte van harde oogvlies; doorzichtige gedeelte voor de iris
Vaatvlies          = laag met bloedvaatjes (voeren zuurstof en voedingsstoffen aan)
Netvlies           = laag met lichtgevoelige zintuigcellen die de lichtprikkels opvangt. Prikkels worden hier omgezet in impulsen. Bevat kegeltjes (kleur) en staafjes (licht-donker)
Oogzenuw         = vervoert impulsen van het netvlies naar de hersenen
Gele vlek          = plaats op het netvlies recht achter de pupil, waarmee je het beste kunt zien
Blinde vlek         = plaats waar de oogzenuw aan de oogbol vastzit. Op deze plek ontbreekt een stuk netvlies
Lens             = Zorgt door lichtbreking voor een scherp beeld op het netvlies
Glasachtig lichaam   = Doorzichtige gel waarmee de oogbol gevuld is
Oogspieren         = zes spieren per oog om de oogbol te bewegen
Op het netvlies is het beeld verkleind en omgedraaid
Pupilreflex          = regelt de grootte van de pupil en dus de hoeveelheid licht die door de pupil valt > beschermt tegen overbelichting

Twee soorten spieren in iris die pupilreflex regelen:

• Kringspieren > maken pupil kleiner bij samentrekken
• Straalsgewijs lopende spieren > pupil wordt groter bij samentrekken

6.6 Zenuwstelsel
Zenuwcel bestaat uit:

• cellichaam met celkern
• uitlopers > geleiden impulsen

3 soorten zenuwcellen:

• Gevoelszenuwcellen
• Geleiden van zintuig naar centrale zenuwstelsel  (CZ)
• Bevat 1 lange uitloper naar het cellichaam toe
• Cellichaam ligt vlakbij CZ
• Bewegingszenuwcellen
• Geleiden impulsen van CZ naar spier of klier
• Cellichamen liggen in het CZ
• Bevat 1 lange uitloper van het cellichaam af
• Schakelcellen
• Geleiden impulsen binnen het CZ

Uitlopers van zenuwcellen liggen gegroepeerd in zenuwen.
Elke uitloper bevat een stevig beschermend isolatielaagje

6.7 Gedrag
Gedrag = alle waarneembare handelingen van een mens of dier

Gedragsketen = handelingen volgen elkaar in een vaste volgorde op bij bepaald gedrag

Prikkel = verandering in de omgeving waarop je kunt reageren
o Uitwendige prikkels (opgevangen door zintuigen van buiten het lichaam)
o Inwendige prikkels (o.a. honger, dorst), ontstaan in het lichaam)

Respons = reactie op een prikkel

Gedrag bepaald door 2 manieren:

• Erfelijke factoren (= aangeboren gedrag)
• Aangeleerd

Stoffen die zenuwstelsel beïnvloeden: alcohol, medicijnen en drugs

6.8 Hormoonstelsel
Klier = orgaan die bepaalde stoffen produceert
2 soorten klieren:

• Stoffen afvoeren via afvoerbuizen (speeksel, zweet en traanklier)
• Stoffen afvoeren via bloed (hormoonklier)

Hormoon

• Stof die werking van een bepaald orgaan regelt
• Vervoert via bloed
• Alleen werkzaam in weefsel/orgaan dat er gevoelig voor is
• Regelen langzame, langdurige processen

Belangrijke hormoonklieren: hypofyse, schildklier, eilandjes van Langerhans, bijnieren, eierstok en teelbal

Alvleesklier bevat groepjes met cellen, de eilandjes van Langerhans > produceren:

• Insuline:            zet glucose om in glycogeen (opslag in lever en spieren)
• Glucagon:           zet glycogeen om in glucose

Regelen samen je bloedsuikerspiegel, zodat deze constant blijft
Diabetes = suikerziekte > eilandjes maken te weinig insuline > suikergehalte in bloed stijgt teveel > “suiker in urine”
Oplossing > insuline spuiten

6.9 Extra: Hersenen
Om je hersenen ligt het hersenvlies: bevat bloedvaten voor zuurstof en voedingsstoffen
Hersenen bestaan uit:

• Grote hersenen
• Buitenste deel is hersenschors; bevat diverse hersencentra (bijv. gezichtscentrum) à bewustwording van impulsen uit zintuigen in gevoelscentra of het aanmaken van impulsen naar spieren/klieren in bewegingscentra
• Binnenste deel is het merg > bevat uitlopers van schakelcellen
• Bevat geheugen
• Kleine hersenen
• Belangrijke rol bij coördinatie en evenwicht van spierbewegingen
• Hersenstam
• Verbinding tussen ruggenmerg – grote/kleine hersenen
• Regelt lichaamstemperatuur, pupilreflex en ademhaling

6.10 Extra: Weg van impulsen
Er zijn twee soorten reacties:

• Bewuste reacties --> gaan via de grote hersenen
• Reflexen (= vaste, snelle en onbewust reactie) --> gaan meestal via het ruggenmerg
• Reflexboog =  de weg die impulsen afleggen bij een reflex

Route van een terugtrekreflex

• Zintuig
• Gevoelszenuw
• Schakelcel in ruggenmerg
• Bewegingszenuw
• Spier